Crkva Lazarica – srce Kruševca

  Crkvu Lazaricu s pravom nazivaju biserom moravske arhitekture. Sazidana je 1375. ili 1376. godine u slavu prvorođenog sina kneza Lazara i ujedno naslednika prestola, despota Stefana. Posvećena je arhiđakonu Stefanu, zaštitniku dinastije Nemanjića.
Osnova crkve je trikonhalnog oblika, sažete varijante upisanog krsta, sa tri traveja po dužini, kupolom nad srednjim prostorom i istovremeno građenom pripratom, prvobitno sa otvorenim bočnim prolazima. Apside su iznutra polukružne, spolja petostrane, sa prislonjenim kolonetama na sastavima stranica. Primena trikonhalnog plana u moravskoj arhitekturi posledica je uticaja ideja atoskog monaštva na graditeljstvo Lazareve Srbije koja se, u crkveno-političkom i kulturnom smislu, značajno oslanjala na Svetu Goru.
Gornju konstrukciju nose prislonjeni lukovi koji leže na pilastrima. Svodovi su poluobličasti, ređe krstasti; kupola na pandantifima, iznutra kružna, spolja je osmostrana i formirana na neuobičajeno naglašenom i nadvišenom kubičnom postolju. Nad delom priprate karakterističan je aneks koji u nižoj etaži sadrži kapelu, koja neposrednu vizuelnu komunikaciju sa crkvom ostvaruje preko katihumene – prostora smeštenog u debljini zida između priprate i naosa, dok je prostorija iznad služila kao zvonara.
Način zidanja, naizmeničnim smenjivanjem horizontalnih redova kamenih tesanika od belovodskog peščara sa po tri reda opeke, povezane širokim spojnicama maltera, koje ispadaju iz ravni zida, u osnovi je vizantijski. U sistemu elevacije do izražaja dolazi težnja ka razvijanju vertikale i stepenovanju masa prema završnom akcentu – glavnoj kupoli, pri čemu spoljni oblici odgovaraju unutrašnjem sklopu građevine. Osobenost arhitekture Lazarice predstavlja kompaktnost građe osnovne mase, pravilan ritam i ujednačenost kompozicije celine prema delovima i, kako u prostornom tako i u likovnom smislu, ostvarena ravnoteža kupole u odnosu na ukupan arhitektonski sklop građevine.
Na Lazarici je ostvaren i potpuno dovršen sistem dekoracije fasada koje obiluju keramoplastičnim ukrasom i karakterističnom moravskom plitkoreljefnom kamenom plastikom što, ostvarenom preciznošću klesanja i ujednačenošću stilskog izraza, predstavlja značajan napredak u odnosu na plastični ukras ranih moravskih zadužbina.
Vreme živopisanja Lazarice pripada periodu kratkotrajne austrijske prevlasti u Kruševcu (1737 - 1739) kada je zografska družina Andreja Andrejevića iz Vršca izvela freske u duhu baroknih shvatanja tradicionalnog srpskog slikarstva. U isto vreme izvršene su najnužnije popravke na prilično ruiniranoj crkvi koja je u periodu od pada pod tursku vlast sasvim zapustela. Prilikom obnove Lazarice, posle oslobođenja od Turaka, crkva je ponovo oslikana 1843. godine. Autor ovog živopisa, požarevački slikar Živko Pavlović, uradio je i ikonostas crkve, tokom 1844, pred posetu kneza Aleksandra Karađorđevića Kruševcu. Prema sačuvanim natpisima, naručioci pojedinih ikona bili su uglavnom članovi kruševačkog bojadžijskog i trgovačko - terzijskog esnafa. Jedan od najranijih u nizu ikonostasa nastalih do kraja XIX veka u Kruševcu i okolini, odlikuje se arhaičnošću ikonografskog repertoara koji prate i odgovarajuće stilske karakteristike.
U periodu od 1904. do 1908. godine trajali su obimni radovi na restauraciji i konzervaciji crkve. Tada joj je uglavnom vraćen prvobitan izgled, narušen intervencijama na arhitekturi u nekoliko navrata tokom XVIII i XIX veka, zahvaljujući Petru J. Popoviću, arhitekti Ministarstva građevina, čiji rad predstavlja pionirski poduhvat ove vrste u Srbiji. Tokom 1908. godine, prema projektu P. Popovića, sagrađene su crkvena kuća i zvonara, a znatno kasnije, 1938. godine i monumentalna ograda u porti (kasnije premeštena na Kruševačko groblje) sa kapijom postavljenom jugozapadno od crkve. Novi parohijski dom, na mestu gde se nalazila stara crkvena kuća, građen je u periodu od 1997. do 2000. godine, kada je i osvećen. U vreme kada je Karađorđe 1812. godine crkvi poklonio zvono, sačuvano do danas, Lazarica je već bila posvećena Rođenju Presvete Bogorodice. Istu slavu slavi i danas.
Kao izuzetno ostvarenje srpske srednjevekovne arhitekture i nacionalne graditeljske baštine, crkva Lazarica je proglašena spomenikom kulture od izuzetnog značaja.